Ik heb me laten vertellen dat de ogen van runderen veel gevoeliger zijn dan van de mens. Mogelijk zou ook de gevoeligheid voor lichtflikkering bij runderen een stuk hoger liggen. Is dit zo en moet ik hier dan ook rekening mee houden?
Wat is lichtflikkering?
De snelle variatie in lichtopbrengst van een lamp wordt lichtflikkering genoemd. Het verschil tussen maximum- en minimumwaarde van de lichtopbrengst wordt de (piek-piek) amplitude genoemd. Hoe groter het verschil, hoe hoger de flikkering (figuur 1). Lichtflikkering kwantificeren gebeurt met het flikkerpercentage of de flikkerindex (Figuur 2).
Naast de amplitude speelt ook de frequentie in de variatie mee. Deze wordt uitgedrukt in Hertz. Hoewel lichtflikkering verschillende oorzaken kan hebben komt deze doorgaans voort uit het algemeen gebruik van wisselstroom. Deze heeft in Europa een frequentie van ongeveer 50 Hz. Gloeilampen nemen deze elektrische frequentie over en flikkeren dus met een frequentie van ca. 50 Hz. Doordat gloeilampen nagloeien is de amplitude echter minder groot waardoor doorgaans geen storend flikkerend effect waarneembaar is. Fluorescerende lichten (TL-lampen bijvoorbeeld) hebben 2 lichtcycli per energiecyclus, waardoor de frequentie van flikkeren verdubbelt tot 100 – 120 Hz. Het heldere en intense licht leidt verder tot een hoge amplitude waardoor het flikkerend effect wordt vergroot (hoge flikkerindex). Ook LED-lampen gloeien niet na, net als fluorescerende lampen, en produceren zonder regulering een intens licht. Het geproduceerde licht volgt de energiecycli scherp wat het flikkerend effect vergroot. 1, 2, 3, 4
Goede voorschakelapparaten (transformatoren, ballasten, omvormers) zorgen er bij fluorescentie- en LED-lampen voor dat de stroomtoevoer vóór de lamp gestabiliseerd wordt en het flikkerend effect gedempt. De helderheid van LED-licht wordt zelfs geregeld door het regelen van de flikker-frequentie. Bij goedkope uitvoeringen van de voorschakelapparaten kan de stabilisatie onvoldoende zijn waardoor de lichtflikkering sterker is. In de EU-regulering (EU) 2019/2020 wordt het flikkeren van LED-lampen begrensd op Pst LM ≤ 1, de lichtflikkering die voortgebracht wordt door een 60W gloeilamp.3, 5
Figuur 1. Grafische weergave lichtflikkering1
Figuur 2. Grafische weergave van flikkerpercentage en flikkerindex1
Gevolgen van lichtflikkering
De gevolgen van lichtflikkering op de gezondheid en het welzijn van dieren wordt voornamelijk gesuggereerd door studies van de effecten op de mens. Gekende effecten van lichtflikkering zijn onder meer hoofdpijn, visuele effecten en zowel neurologische als fysiologische symptomen. Deze symptomen kunnen ontstaan onder visueel waarneembare lichtflikkering zowel als bij frequenties die niet door het individu kunnen worden waargenomen, maar dus toch detecteerbare fysiologische en neurologische effecten hebben.4
Gevoeligheid voor lichtflikkering
De gevoeligheid van het oog om de variaties in lichtopbrengst (lichtflikkering) waar te nemen verschilt sterk van diersoort tot diersoort. Ze wordt uitgedrukt in CFF (critical fusion frequency) en geeft aan vanaf welke frequentie het oog geen lichtflikkering meer ziet maar wel een onafgebroken lichtstroom. Een diersoort met hogere CFF kan dus ook bij hogere frequenties nog lichtflikkering waarnemen. De CFF is daarnaast ook afhankelijk van de lichtintensiteit. Hoe intenser het licht of hoe kleiner de afstand tot de lichtbron, hoe hoger de gevoeligheid voor de bijhorende lichtflikkering.4
De mens kan lichtflikkering detecteren tussen 50 en 90 Hz (CFF gemiddeld 60 Hz). Nachtdieren zijn doorgaans minder gevoelig voor lichtflikkering (lagere CFF) dan dieren die enkel overdag leven. Ook vogels zijn doorgaans een stuk gevoeliger (hoge CFF). In de pluimveehouderij wordt dan ook beduidend meer aandacht besteed aan lichtflikkering. Zoogdieren hadden in een meta-analyse een gemiddelde CFF van 65 Hz, met evenwel uitschieters in beide richtingen. Van runderen is de CFF tot op heden niet gekend. Aangezien het zoogdieren zijn die van nature overdag leven kan aangenomen worden dat hun gemiddelde CFF vergelijkbaar is met die van de mens.4
Conclusie
De gevoeligheid van runderen voor lichtflikkering werd tot heden niet onderzocht. Er kunnen dus geen uitspraken met zekerheid over gedaan worden. Veronderstelde analogie met de mens en andere zoogdieren doet vermoeden dat runderen hooguit iets gevoeliger zijn voor lichtflikkering dan de mens. Daarnaast hebben veel moderne lampen een frequentie die een stuk hoger ligt dan de waarnemingsdrempel die voor runderen verondersteld kan worden. Goede voorschakelapparaten zorgen er bovendien voor dat de potentiële lichtflikkering gereduceerd wordt door het stabiliseren van de stroomtoevoer. Op basis van de huidige kennis kan dus aangenomen worden dat de courante stalverlichting, van goede kwaliteit, geen negatief effect heeft op de gezondheid of het welzijn van runderen in de stal.
Gerelateerd
- Vraag/Antwoord: Verlichting melkveestallen
- Vraag/Antwoord: Ventilatie melkveestallen
- Vraag/Antwoord: Zwerfstromen in een rundveestal
- Vraag/Antwoord: Serrestallen: voor- en nadelen
Bronnen:
1 Alles wat je moet weten over lichtflikkering. HATO Agricultural Lighting. 24 februari 2020
2 A study on the flicker of commercial lamps. Spiros Kitsinelis, Georges Zissis, Lydie Arexis-Boisson. Light & Engineering, Znack Publishing House, 2012, 20 (3), pp.25-33. ffhal02867344
3 A Long Overdue End to Flicker: The 2020 EU Lighting Efficiency Regulations. Michael Weinold. Cambridge Journal of Science & Policy, Vol 1 (2020), Issue 1
4 Potential Biological and Ecological Effects of Flickering Artificial Light. Richard Inger, Jonathan Bennie, Thomas W. Davies, Kevin J. Gaston. PLoS ONE 9(5): e98631. doi:10.1371/journal.pone.0098631
5 VERORDENING (EU) 2019/2020 VAN DE COMMISSIE. Publicatieblad van de Europese Unie. 1 oktober 2019